Eβδομαδιαία Πολιτική – Οικονομική – Ναυτιλιακή – Φιλολογική εφημερίδα στην υπηρεσία των Δήμων του Πειραιά και των νησιών

ΑΠΟΨΕΙΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΙ ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ

Γκανάσος ΓιάννηςἩ πρώτη φιλοσοφικὴ φράση

Ὁ θάνατος ὡς ἡ ἐξαργύρωσις τοῦ χρέους τῆς γεννήσεως

ἔναντι τῆς φύσεως.

Κατά Ἀναξίμανδρον.

ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΣ. Σιμπλίκιος. Φυσικά. 24, 13 [vgl. A 9] Ἀναξίμανδρος… ἀρχὴν… εἴρηκε τῶν ὄντων τὸ ἄπειρον… «ἐξ ὧν δὲ ἡ γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσι, καὶ τὴν φθορὰν εἰς ταῦτα γίνεσθαι κατὰ τὸ χρεών·διδόναι γὰρ αὐτὰ δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις τῆς ἀδικίας κατὰ τὴν τοῦ χρόνου τάξιν.»

«Ὁ Ἀναξίμανδρος (611-547 π.Χ.) εἶπε ὅτι ἀρχὴ τῶν ὄντων εἶναι τὸ ἄπειρον.

«Καὶ ὅτι τὰ ὑλικὰ στοιχεῖα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα γεννήθηκαν τὰ ὄντα ἀποσυντίθενται σ’ αὐτά τὰ ἴδια, ἀπὸ φυσικὴ ἀναγκαιότητα. Γιατὶ τὰ ὄντα τιμωροῦνται καὶ ἐπανορθώνουν κατ’ ἀμοιβαιότητα γιὰ τὴν ἀδικία, σύμφωνα μὲ τὴν τάξιν τοῦ χρόνου»

Οἱ πρῶτοι συμβατικῶς ἀποκαλούμενοι προσωκρατικοὶ διανοητές, εἶναι αὐτοὶ οἱ ὁποῖοι ἔθεσαν τὰ θεμέλια τοῦ οἰκοδομήματος ποὺ ὀνομάζεται φιλοσοφία.

Ὁ Ἀναξίμανδρος, πρὶν 2.500 χρόνια, εἶπε ὅτι ὅλα τὰ ὄντα γεννιόνται ἀπὸ τὴν σύνθεση τῶν ὑπαρχόντων ὑλικῶν στοιχείων, τὰ ὁποῖα ὄντα κάποια στιγμή, ἀφοῦ κάνουν τὸν κύκλο τους, ἀποσυντίθενται σὲ αὐτὰ τὰ ἴδια στοιχεῖα ἀπὸ φυσικὴ ἀναγκαιότητα, δηλαδή, ἀποσυντίθενται εἰς τὰ ἐξ ὢν συνετέθησαν καὶ ἐπιστρέφουν ξανὰ στὴν φύση ἀπὸ τὴν ὁποία καὶ προῆλθαν. Διακηρύσσει, ἐν ὀλίγοις, ὅτι αὐτὸ τὸ γεγονός, τῆς ἀποσύνθεσής τους, εἶναι ἕνα εἶδος τιμωρίας ἢ ἐξαργύρωσης τῆς φύσεως, πρὸς τὰ ἴδια τὰ ὄντα, γιὰ τὸ δῶρο τῆς ζωῆς ποὺ τοὺς δόθηκε κατὰ τὴν γέννησή τους ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν φύση ὡς ἀναγκαιότητα. Εἶναι δηλαδὴ ὁ θάνατός τους μιὰ δίκαιη ἀμοιβαιότητα μέσα στὸν χρόνο.

Αὐτὴ, τὴν ὑψηλῆς διανοητικῆς σύλληψης, βαθυστόχαστη ἄποψη τοῦ Ἀναξιμάνδρου, κάποιοι νεώτεροι μελετητές του, τὴν χαρακτήρισαν, ὡς ἐκείνη τὴν σκέψη καὶ διατύπωση, ἡ ὁποία συνιστᾶ τὴν πρώτη φιλοσοφικὴ φράση.

Ἡ Φύση γιὰ τὸν ἑλληνικὸ κόσμο εἶναι αὐτὸ ποὺ ἵσταται ἀφ’ ἑαυτοῦ, καὶ γι’ αὐτὸ δὲν ὑπάρχει ἀξιολόγηση περὶ τῆς φύσεως.

Τοὺς νόμους τῆς φύσεως τοὺς ρυθμίζει ἡ Ἀνάγκη.

Ἰδοὺ λοιπόν, ἡ Ἀνάγκη, στέκεται τόσο ὑπεράνω ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους ὅσο καὶ ὑπεράνω ἀπὸ τοὺς θεούς. Ἔτσι, ἀκόμη καὶ οἱ θεοὶ δὲν εἶναι παντοδύναμοι, ἐξαρτῶνται ἀπὸ τὴν Ἀνάγκη, ἤτοι τὴν ἴδια τὴν αὐθύπαρκτη Φύση.

Ἡ φύση εἶναι αὐτὴ ποὺ ἵσταται, πέραν ἀπὸ κάθε ἑρμηνεία, πέραν ἀπὸ κάθε ἀνάγνωση, πέραν ἀπὸ κάθε ἠθικὴ καὶ ἀπὸ κάθε αἰσθητική, ἡ φύση εἶναι αὐτὸ ποὺ εἶναι, καὶ ἐσὺ εἶσαι σὲ αὐτὸν τὸν ὁρίζοντα καὶ οἱ νόμοι τῆς φύσης εἶναι ρυθμισμένοι ἀπὸ τὴν Ἀνάγκη, καὶ ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τοὺς ἀλλάξεις.

Γιὰ τὸν ἀδογμάτιστο ἑλληνικὸ στοχασμὸ ἡ φύση εἶναι ἀδιάφορη. Ὁ ἄνθρωπος δὲν εἶναι κυρίαρχος ἀλλὰ ἁπλῶς ἕνας κρίκος ὅπως ὅλα τὰ ἄλλα ὄντα τῆς φύσεως.

Γιὰ τοὺς Ἕλληνες ἡ φύση εἶναι τὸ ἀμετάβλητο ὑπόβαθρο ποὺ φιλοξενεῖ τόσο τοὺς ἀνθρώπους ὅσο καὶ τοὺς θεούς.

Ὁ θεὸς ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν φύση.

Ἡ φύση πρέπει νὰ γνωριστεῖ καὶ ὄχι νὰ κυριαρχηθεῖ.

Κανεὶς καὶ οὐδέποτε ἔδωσε τὸ δικαίωμα, στὸν ἄνθρωπο, νὰ τὴν κατακυριεύσει. Βεβαίως, ἐπιχείρησε στοὺς αἰῶνες νὰ τὴν κατακυριεύσει καὶ σήμερα ὑφιστάμεθα τὴν ὀλέθρια οἰκολογικὴ καταστροφή.

Τὸ καθῆκον τοῦ ἀνθρώπου εἶναι νὰ γνωρίσει τοὺς νόμους τῆς φύσεως μὲ τὸν σκοπὸ νὰ χτίσει μιὰ πόλη σύμφωνα μὲ τὴν φύση, προσαρμόζοντας καὶ τὴν συμπεριφορὰ τῆς ψυχῆς του σύμφωνα πάντα μὲ τὴν φύση.

Πρέπει νὰ γνωρίζουμε τοὺς νόμους τῆς φύσεως, ἐπειδὴ στὴν φύση εἶναι ἀκριβῶς ποὺ πρέπει νὰ ζήσουμε.

Ο Πλάτων (427 – 347 π.Χ.) το καθιστά σαφές καὶ κατὰ κάποιον τρόπο μᾶς προειδοποιεῖ: Μὴν νομίζεις, ὦ ταλαίπωρε ἄνθρωπε, ὅτι αὐτὸ τὸ σύμπαν φτιάχτηκε γιὰ σένα. Ἐσὺ μᾶλλον θὰ εἶσαι σωστὸς ἂν προσαρμοστεῖς μὲ τὴν συμπαντικὴ ἁρμονία.

Ἂς δοῦμε τὰ ἴδια του τὰ λόγια.

Πλάτων. Νόμοι. 903.c.1-5

«ὧν ἓν καὶ τὸ σόν, ὦ σχέτλιε, μόριον εἰς τὸ πᾶν συντείνει βλέπον ἀεί, καίπερ πάνσμικρον ὄν, σὲ δὲ λέληθεν περὶ τοῦτο αὐτὸ ὡς γένεσις ἕνεκα ἐκείνου γίγνεται πᾶσα, ὅπως ᾖ τῷ τοῦ παντὸς βίῳ ὑπάρχουσα εὐδαίμων οὐσία, οὐχ ἕνεκα σοῦ γιγνομένη, σὺ δ’ ἕνεκα ἐκείνου».

Μέσα σὲ τόσους πολλοὺς ἐσύ, ταλαίπωρε, ἀποτελεῖς ἕνα μόριο ποὺ πρέπει πάντοτε νὰ τείνει καὶ νὰ ἀποβλέπει στὸ σύνολο, μολονότι τὸ μέγεθός του εἶναι μικροσκοπικό. Καὶ ἐσὺ δὲν ἔχεις καταλάβει ἀκόμη σχετικὰ μ’ αὐτό ὅτι γιὰ χάρη του γίνεται τὸ κάθε τί, γιὰ νὰ ἐξασφαλισθεῖ δηλαδὴ στὴν ζωὴ τοῦ σύμπαντος διάρκεια καὶ εὐτυχία καὶ ὅτι ἀκόμη τίποτε δὲν γίνεται γιὰ σένα, ἀλλὰ ὅτι ἐσὺ ὑπάρχεις ἐπειδὴ ὑπάρχει τὸ σύνολο.

Γιὰ τοὺς σοφοὺς πρόγονούς μας δὲν ὑφίσταται ἡ ὑπεροχὴ τοῦ ἀτόμου, ὑφίσταται μόνον ἡ πρωτοκαθεδρία τῆς κοινωνίας, η ὑπεροχὴ τῆς πόλεως, η ὑπεροχὴ τῆς κοινότητας, η ὑπεροχὴ τῆς σχέσης, καὶ τὸ ἄτομο γεννιέται ἀπὸ τὴν σχέση. Δεδομένου ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι «ζῶον λόγον ἔχον». Εἶναι σαφὲς ὅτι δὲν μιλάει κανεὶς μόνος του, ἀλλὰ μιλάει πάντα μὲ κάποιον ἄλλον.

Ἄρα εἶναι η σχέση η ὁποία γεννᾶ τὸ ἄτομο, εἶναι η ἀναγνώριση η ὁποία γεννᾶ τὴν ταυτότητα, καὶ ἐσὺ θὰ ἀναγνωριστεῖς τὴν στιγμὴ κατὰ τὴν ὁποία θὰ ἀνήκεις σὲ μιὰ κοινότητα. Τήρησε τοὺς νόμους τῆς συγκεκριμένης κοινότητας καὶ ὡς ἀποτέλεσμα τῆς ἀναγνώρισης θὰ ξέρεις ὅτι εἶσαι Ἀθηναῖος, Πανοπεύς ἢ ἕνας ἄνθρωπος τοῦ Πειραιῶς.

Ἔτσι γίνεται ἀντιληπτὸν ὅτι εἶναι η πόλις η ὁποία προηγεῖται τοῦ ἀτόμου. Εἶναι η κοινότητα η ὁποία προηγεῖται τοῦ ἀτόμου. Τὸ ἄτομο ἐφευρέθηκε παρελθούσης τῆς ἀμιγοῦς ἑλληνικῆς ἐποχῆς.

Λησμονοῦμε ὅτι ὁ λεγόμενος ἀρχαῖος ἑλληνικὸς κόσμος γνωρίζει ἕνα θεμελιῶδες γεγονός, ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι θνητός καὶ τὸ ἀποδέχεται μὲ φυσικότητα καὶ ἐν πλήρει στοχαστικὴ ἐπιγνώσει.

Καὶ ἐνῶ στὴν ἀρχαία μορφὴ τῆς γλώσσας μας ὑπάρχουν δύο λέξεις γιὰ νὰ πεῖ κάποιος, «ἄνθρωπος», η λέξη “ἀνὴρ” καὶ η λέξη “ἄνθρωπος”, δὲν χρησιμοποιοῦνται σχεδὸν ποτέ.

Ἀντ’ αὐτῶν, τὴν ἐποχὴ τοῦ Ὁμήρου χρησιμοποιοῦν τὴν λέξη «βροτός», ποὺ σημαίνει θνητός, ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος προώρισται νὰ πεθάνει. Καὶ ὁ Πλάτων χρησιμοποιεῖ τὴν λέξη «θνητός», ἀπὸ τὸ «θάνατος» καὶ σπανίως λένε ἄνθρωπος, οὔτε λένε οἱ θεοί, λένε οἱ ἀθάνατοι, «θνητὸς καὶ ἀθάνατος», οἱ θνητοὶ καὶ οἱ ἀθάνατοι. Καὶ ὅλο αὐτὸ εἶναι οὐσιῶδες στὸ πὼς ἀντιλαμβάνονται τὴν φύση καὶ τοὺς ἰδίους τοὺς ἑαυτούς τους ἐντὸς αὐτῆς.

Αὐτὸ ποὺ χαρακτηρίζει ὀντολογικῶς τὸν ἄνθρωπο τῆς ἐποχῆς δὲν εἶναι ἡ ὑποκειμενικότητά του, δὲν εἶναι τὰ ἔργα του, δὲν εἶναι η λαμπρότητά του, δὲν εἶναι η ἀνθοφορία του, εἶναι ὅτι προώρισται νὰ πεθάνει ὅπως ὅλα τὰ ἄλλα πράγματα, ὅπως η φύση ὁρίζει, σύμφωνα μὲ τὴν Ἀνάγκη. Ὁπότε ὁ ἄνθρωπος γεννιέται, ἀναπτύσσεται, ἀνθοφορεῖ.

Μελετώντας τοὺς πρώτους φιλοσόφους, δὲν θὰ βροῦμε νὰ λένε γιὰ αὐτοὺς ὅτι στὴν τάδε ἡλικία ἔγραψε, ὄχι, λένε ὅτι ἀνθοφόρησε, καὶ ὅταν βγαίνει τὸ πιὸ σημαντικό του ἔργο λένε ἀκμάζει (ἀνθοφορεῖ). Όπως δηλαδή ὅλα τὰ λουλούδια τὰ ὁποία κατόπιν θὰ μαραθοῦν. Δηλαδὴ ὁ ἄνθρωπος ἀκολουθεῖ ἀκριβῶς τοὺς νόμους ποὺ ἔχουν ρυθμιστεῖ ἀπὸ τὴν Ἀνάγκη τῆς φύσεως, ἀκριβῶς ὅπως τὰ φυτά, ἀκριβῶς ὅπως τὰ ζῶα ἔτσι καὶ αὐτὸς στὸ τέλος πεθαίνει.

Ἐν κατακλεῖδι ἐπανερχόμεθα στὸ νόημα τῆς ἀρχικῆς φιλοσοφικῆς στοχαστικῆς φράσης τοῦ Ἀναξιμάνδρου.

Ἐπειδὴ ὁ θάνατός σου εἶναι ἀπαραίτητος γιὰ τὴν γέννηση ἄλλων ἀτόμων, καὶ μὲ τὸν θάνατό σου λέγεται η πρώτη φράση τῆς φιλοσοφίας, αὐτὴ τοῦ Ἀναξιμάνδρου: πληρώνεις τὸ τίμημα τῆς γέννησής σου. Γιατὶ ἡ γέννησή σου ἐνέχει μιὰ ἐνοχή. Διότι ἐὰν ἐσὺ γεννήθηκες, τὴν συγκεκριμένη χρονικὴ στιγμή, σημαίνει ὅτι κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ἐγκυμοσύνης, ἡ ὁποία δημιουργοῦσε τὶς συνθῆκες τῆς γέννησής σου, κανεὶς ἄλλος δὲν γεννήθηκε στὴν θέση σου καὶ ἑπομένως πρέπει νὰ τὸ ἐξιλεώσεις ἢ νὰ τὸ ἐξαργυρώσεις στὴν φύση κάποια στιγμή, μὲ τὸν ἴδιο τὸν θάνατό σου, ἤτοι τὸ προνόμιό σου νὰ γεννηθείς.

Καὶ αὐτὴ ἡ πρώτη φράση τῆς φιλοσοφίας, λεχθεῖσα ἀπὸ τὸν Ἀναξιμάνδρο, διακηρύσσει ἀκριβῶς τὰ ἑξῆς: ἀπὸ ἐκεῖ ἀπ’ ὅπου προέρχεται η γέννηση τῶν ζωντανῶν ἐκεῖ ἐπέρχεται ἐπίσης καὶ η διάλυσή τους σύμφωνα μὲ τοὺς νόμους τῆς Ἀνάγκης. Καὶ οἱ νόμοι τῆς Ἀνάγκης γιὰ τὴν σημερινὴ φυσικὴ εἶναι οἱ τέσσερις δυνάμεις ή ἀλληλεπιδράσεις. Βαρύτητα, ἠλεκτρομαγνητισμός, ἰσχυρὰ καὶ ἀσθενὴς πυρηνική, οἱ ὁποῖες διέπουν τὰ πάντα στὸ σύμπαν.

Αὐτὸς εἶναι ὁ ἑλληνικὸς κόσμος, ὁ ὁποῖος ἑλληνικὸς κόσμος εἶναι βεβαίως ἕνας τραγικὸς κόσμος. Ἡ τραγωδία ὅμως δὲν εἶναι κάτι τὸ ἀπελπιστικό. Ἡ τραγικὴ διάσταση εἶναι ἀκριβῶς ἡ κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου. Ὀφείλουμε νὰ ἀρχίσουμε νὰ συνάπτουμε εἰρήνη μὲ τὴν τραγικὴ διάστασή μας.

Ὅλα αὐτὰ ὁδηγοῦν τὸν Ἕλληνα στὸ νὰ συλλαμβάνει τὸν χρόνο ὡς κύκλο. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἀντιλαμβάνεται τὸν χρόνο ὡσὰν ἐπανάληψη, ἄνοιξη, καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμῶνα. Καὶ ὅσοι ἔχουν δεῖ περισσότερους κύκλους, δηλαδὴ οἱ γέροι, ἔχουν τὴν δυνατότητα νὰ διδάξουν στοὺς νέους πὼς πηγαίνει ἡ τάξη τῆς φύσης, πὼς πρέπει νὰ γίνουν τὰ πράγματα.

Ἡ ἐπονομαζομένη παράδοση δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο παρὰ ἡ ἀναφορὰ ἐκ μέρους τῶν γέρων πρὸς στοὺς νέους τῶν ἐπιτυχημένων ἐνεργειῶν ἐν συγκρίσει μὲ τὶς ἀποτυχημένες. Διαβάζοντας τὸ «Ἔργα καὶ Ἡμέραι» τοῦ Ησιόδου (8ος αἰὼν π.Χ.) τί ἀποκομίζουμε ὡς τὴν παράδοση; Ἡ καλλιέργεια τῶν ἀμπελιῶν γίνεται ἔτσι, η καλλιέργεια τῶν ἐλαιοδένδρων γίνεται ἔτσι, η ἀνατροφὴ τῶν ζώων γίνεται ἔτσι. Στὸ πέρασμα τοῦ χρόνου ἔχουν γίνει διάφορες δοκιμές, οἱ ἐπιτυχεῖς εἶναι αὐτές, αὐτὲς τὶς ὁποῖες ἐγὼ σοῦ παραδίδω.

Ἡ παράδοση δὲν εἶναι τίποτα περισσότερο ἀπὸ τὴν μετάδοση τῶν ἐπιτυχημένων τεχνικῶν ἀπὸ τοὺς γηραιότερους πρὸς τοὺς νεώτερους.

Γιάννης Σ. Γκανάσος

Ἐπειός

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *