Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Απιδέα Λακωνίας

Ο Ελκόμενος Χριστός της Μονεμβασιάς και η Κοίμηση της Θεοτόκου στην Απιδέα.

Η κατασκευή (αντικατάσταση παλαιότερου ναού) του Ελκόμενου Χριστού στην Μονεμβασιά και η μετατροπή από ξυλόστεγο σε θολοσκεπή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Απιδέα, αποτελούν κατά την παράδοση, αυτοκρατορική δωρεά του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου και της συζύγου του (Γιολάντας) Ειρήνης Μομφερράτου (1282 – 1328).

Το 1261 η Μονεμβάσια προήχθη υπό του Αυτοκράτορος Μιχαήλ Η΄ του Παλαιολόγου (πατέρα του Ανδρόνικου Β΄) από Επισκοπή σε Μητρόπολη. Εκείνη την χρονική περίοδο η περιοχή της Μονεμβασιάς βρισκόταν σε μια περίοδο οικονομικής προόδου με σημαντική πρόσβαση στους εμπορικούς θαλάσσιους δρόμους της Μεσογείου. Στην χερσαία επικοινωνία των μεταφορών σε εξίσου σημαντική θέση βρισκόταν και η Απιδιά (Παλαιά Κώμη) μιας και αποτελούσε συγκοινωνιακό κόμβο από αρχαιότητος και ενδιάμεσο σταθμό του δρόμου για Σπάρτη, Γεράκι, Ζάρακα, Μολάοι, Μονεμβασιά, Ασωπό και Βοιές. Στην οροσειρά του Πάρνωνα οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία, στις πεδιάδες με την γεωργία και στις παράκτιες περιοχές με την θάλασσα.

Είναι γεγονός ότι στη Μητρόπολη Μονεμβασίας παραχωρήθηκαν αρκετά προνόμια με χρυσόβουλα, όπως ο λόγος του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου που εικονίζεται να προσφέρει το αυτοκρατορικό έγγραφο στον Χριστό, ως προστάτη πιθανώς της πόλης ή με τον αργυρόβουλο λόγο του Δεσπότου Θεόδωρου Β΄ του Παλαιολόγου, που απαντάται η Απιδέα υπό τον πληθυντικό τύπο «των Απιδέων», Εκ των Βυζαντινών Απιδέων.

Η προσφορά της Μητροπόλεως άλλωστε ήταν πολύ μεγάλη και η παροχή προνομίων αποτελούσε “ευχαριστία” προς τους κατοίκους της. Αυτό αποτυπώνεται ερμηνεύοντας την συνοδική πράξη του 1324, καθώς καταβάλλει ετησίως το μεγαλύτερος χρηματικό φόρο, ήτοι 800 υπέρπυρα (χρυσά νομίσματα), όταν οι άλλες Μητροπόλεις και Αρχιεπισκοπές πλήρωναν αρκετά λιγότερα (Ηράκλεια, Κύζικος και Θεσσαλονίκη 200 – Σέρρες και Φιλιππούπολη 150, Ανδριανούπολη, Στάρα Ζαγκόρα και Διδυμότειχο 100 – Τραϊανούπολη 70, Λακεδεμών 60, Πάτρα 40..).

Ο Ελκόμενος Χριστός της Μονεμβασίας μετά παρεκβάσεων περί της αυτόθι Παναγίας της Χρυσαφιτίσσης, Δελτίον ΧΑΕ 1 (1932) σελ. 58, 59, Ν. ΒΕΗΣ. Εν Αθήναις 1933. Ακολουθεί ακριβές απόσπασμα από το πρωτότυπο.

Ε’. ‘Εκ τής άρχαιοτέρας Ιστορίας τον έν Μονεμβασία ναόν τον ‘Ελκομένον.

Είδομεν, ότι επί τή βάσει ιστορικών μαρτυρίων αναφέρεται έν Μονεμβασία περίφημος εΐκών του Έλκομένου κατά το β’ ήμισυ του IB΄ αιώνος, ή οποία θ άπέκειτο αυτόθι εν όμωνύμω ναω. Τινές δέχονται, ότι ό ναός του Έλκομένου εν Μονεμβασία άρχήθεν θα εκείτο επί τής ακροπόλεως αυτής. Ή ταπεινότης μου πιστεύει, ότι ανέκαΰεν ό ναός ούτος εκείτο εν τή κάτω τής Μονεμβασίας πόλει, ή οποία άλλοτε ελέγετο, άλλα καί τανΰν λέγεται προάστειον καί βαρουσι καί δη εκεί, όπου κείται ό σημερινός ναός του Έλκομένου, ό όποιος αντικατέστησε παλαιότερον βυζαντινόν ναόν. Κατά τινας άσυστάτους θρύλλους, τα βασίλεια γένη των Κομνηνών καί τών Παλαιολόγων κατήγοντο εκ Μονεμβασίας μέχρι δε τών μέσων του ΙΘ’ α’ιώνος εσώζετο έν τω χωρίω ‘Απιδιά τής επαρχίας Μονεμβασίας ή πάτρια Κομνηνού, ή οποία άνήγε το γένος αυτής είς τους ομώνυμους βυζαντινούς ηγεμόνας. Ο δε αυτοκράτωρ Ανδρόνικος Β’ Κομνηνός Παλαιολόγος, κατά τινας θρύλους και τι πλαστόν χρυσόβουλον διέτριψεν εξόριστος εν Μονεμβασία, τυχών περιθάλψεως και παρηγοριάς παρά του αυτόθι οϊκου του ‘Αλεξίου Σεβαστιανού. Ό αυτός αυτοκράτωρ ώς θέλει ή παράδοσις ανήγειρε και τον ναόν του Έλκομένου εν Μονεμβασία, εν ω «ή σύζυγος» αυτού δι’ ιδίων δαπανών έκτισε τον ναόν της Κοιμήσεως της Θεοτόκου εν τώ προμνημονευθέντι χωρίω ‘Απιδιά της Μονεμβασίας. Είναι ο ναός οΰτος άνατολίζουσα βασιλική, ής ή μεν πρώτη ΐδρυσις πρέπει ν’ άναχθή εις τον Ε’- Θ’ αιώνα, ή δέ επισκευή αυτής από ξυλοστέγου είς θολοσκεπή εις τον ΙΑ’ αιώνα. Έκ του αύτοΰ αιώνος προέρχεται και τό πλουσιώτατον εις διάκοσμον μαρμάρινον τέμπλον του ναοΰ. Πρβλ. Ά. Όρλάνδον εν «Έπετηρίδι ‘Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών», τόμ. Δ’ (1927) σελ. 343 κ. έ. Πρβλ. και Μαρίαν Γ. Σωτηρίου έν τοις «Λακωνικοΐς», τόμ. Α’ (1932) σελ. 29. Αλλα και ό επί της ακροπόλεως της Μονεμβασίας ναός της ‘Αγίας Σοφίας είναι κατά τινας παραδόσεις  κτίσμα του αΰτοκράτορος Ανδρόνικου Β’ Κομνηνού Παλαιολόγου… ο ήδη σωζόμενος εν Μονεμβασία ναός του Έλκομένου είναι κτίσμα  κατά πάσαν πιθανότητα  του ΙΕ’-IΖ”‘ αιώνος.

Την διαχρονική αυτή παράδοση του Βυζαντινού παρελθόντος, η ενορία μας συνεχίζει να την κρατεί ζωντανή. Μέχρι το καλοκαίρι του 2020 στον νάρθηκα του Ι.Ν. της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, δέσποζε η μεγάλη εικόνα του Ελκόμενου Χριστού, διαστάσεων 1.90 Χ 0.90 μ. η οποία σήμερα βρίσκεται προς συντήρηση σε εργαστήριο έργων τέχνης και ακολούθως θα επιστραφεί στο μνημείο.