Φιλοσοφικοί Στοχασμοί:Βιώνουμε τὸν κόσμο ἢ τὴν ἀναπαράστασή του;

Ὁ παραγκωνισμένοι ἀπὸ τὸ σύστημα, νέοι τῆς ἐποχῆς μας, ζοῦν στὸν κόσμο ἢ στὴν ψευδαίσθηση τῆς ἀναπαράστασης τοῦ κόσμου;

Ὅσο εὐρύτερη εἶναι ἡ θέαση τοῦ κόσμου, τόσο πιο στενὴ καὶ βατὴ εἶναι ἡ ἀτραπός γιὰ τὴν εὕρεση μιᾶς λύσης.

Τὴν ζωὴ τὴν βιώνουμε γιατὶ ἀκριβῶς δὲν τὴν ξέρουμε. Ἂν τὴν γνωρίζαμε ἴσως καὶ νὰ βαριόμασταν τρομερά.

Δυστυχῶς στὴν Δύση ἡ φιλοσοφία ἔχει δομηθεῖ στὸ πλαίσιο μιᾶς λογικῆς ἡ ὁποία τυποποιεῖ τὴν πραγματικότητα. Ἔχει ἀποσυρθεῖ ἀπὸ τὸν κόσμο τῆς ζωῆς καὶ ἔχει κλειστεῖ στὰ πανεπιστήμια μεταξὺ τῶν μυημένων. Μεταδίδεται ἀπὸ δάσκαλο σὲ μαθητὴ μιὰ γνώση ποὺ δὲν ἔχει καμία ἐπίδραση στὴν ὕπαρξη καὶ στὸν τρόπο διεξαγωγῆς της.

Ἡ φιλοσοφία ὀφείλει νὰ διατηρήσει ἐκείνη τὴν μέθοδο χάριν τῆς ὁποίας γεννήθηκε στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Καὶ γνωρίζουμε πὼς γεννήθηκε καὶ ἔφθασε στὸ ἀπόγειό της ἡ φιλοσοφία. Ὁ Σωκράτης, ὡσὰν τὸν οἶστρο (ἀλογόμυγα), γύριζε στοὺς δρόμους τῆς Ἀθήνας καὶ ρωτοῦσε τοὺς ἀνθρώπους.

Τί εἶναι ἡ ἀλήθεια; Τί εἶναι τὸ ἀγαθό; Τί εἶναι τὸ κάλλος; Ἄνοιγε πάντα ἕνα διάλογο, εὐγενικά, ἤρεμα καὶ μὲ πειθὼ ἀμφισβητοῦσε τὶς ὁμιλίες ποὺ δὲν εὐσταθοῦσαν καὶ ἔτεινε νὰ θεμελιώνει ἕναν λόγο ποὺ νὰ στέκεται στὰ λογικὰ ἐπιχειρήματα καθολικῆς ἰσχύος. Γιατὶ ἡ φιλοσοφία γεννήθηκε ὡς προβληματοποίηση τοῦ αὐτονοήτου, δηλαδὴ αὐτοῦ ποὺ κατὰ μέσο ὅρο σκέφτεται ὁ καθένας μας.

Ἡ φιλοσοφία, προβληματιζομένη γιὰ τὸ προφανές, ἀναγκάζει νὰ δοκιμαστοῦν οἱ ἰδέες καὶ κυρίως νὰ ἐξαφανισθοῦν αὐτὲς ποὺ ἔχουμε ἐκ πεποιθήσεως. Αὐτὲς τὶς ἀπροβλημάτιστες ποὺ ἐνίοτε τὶς ὀνομάζουμε ἀρχές, οἱ ὁποῖες ὅμως κάθε ἄλλο παρὰ ἀρχὲς εἶναι, εἶναι νοητικὲς συνήθειες, καὶ ξέρουμε ὅτι οἱ νοητικὲς συνήθειες δὲν ἀνανεώνουν τὸν κόσμο.

Πρέπει νὰ κατανοήσουμε ὅτι ἡ φιλοσοφία δὲν εἶναι τόσο κατοχὴ γνώσης, ὅσο ἔρευνα, στάση καὶ συμπεριφορά. Ἡ συμπεριφορὰ ἐκείνων ποὺ δὲν σταματοῦν ποτὲ νὰ ἀμφισβητοῦν καὶ νὰ κάνουν ἐρωτήσεις.

«νᾶφε καὶ μέμνασ’ ἀπιστεῖν· ἄρθρα ταῦτα τᾶν φρενῶν.»

(Ἐπίχαρμος. 5ος αἰ. π.Χ.)

«Νὰ εἶσαι νηφάλιος καὶ νὰ θυμᾶσαι νὰ ἀμφιβάλλεις. Αὐτὰ εἶναι τὰ θεμέλια τῆς σωφροσύνης.»

Τί κάνει ὁ Σωκράτης στὶς συναντήσεις του μὲ τοὺς μαθητές του καὶ συνεχιστές του. Ὑποβάλλει ἐρωτήσεις. Τοὺς ρωτάει π.χ.: τί εἶναι ὁ ἔρως; Ὁ καθένας ἀπὸ αὐτοὺς ἐκφράζει τὴν γνώμη του καὶ κατόπιν ἐξετάζονται ποιὲς ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἀπόψεις ποὺ δόθηκαν ἔχουν καθολικὴ ἰσχύ. Ἀπὸ τὸν Πλάτωνα προκύπτει ὅτι ὁ φιλόσοφος δὲν εἶναι τόσο αὐτὸς ποὺ μεταδίδει τὴν γνώση καθ’ αὐτή, αὐτὸ τὸ κάνει ὁ σοφός, τὸ κάνει ὁ ἱερέας, οἱ ὁποῖοι ὑπαινίσσονται ἢ ὑποθέτουν ὅτι κατέχουν τὴν ἀλήθεια.

Ὁ φιλόσοφος πρέπει νὰ δοκιμάσει τὴν γνώση ποὺ κατέχουν οἱ ἄνθρωποι, ὅπως κάνει ὁ κατασκευαστὴς τῶν χάλκινων ἀγγείων, ὁ ὁποῖος, χτυπώντας τα καταλλήλως μὲ τὴν ἄρθρωση τοῦ δακτύλου του, ἀκούει ἂν ὄντως εἶναι ἀπὸ πραγματικὸ χαλκὸ ἢ ὄχι.

Τὸν Σωκράτη τὸν χαρακτηρίζει μία λόγια ἄγνοια. Συνοπτικὰ λέει ὅτι: Ἐν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα. Δὲν μεταδίδει καμία γνώση ξεκινώντας ἀπὸ τὴν προϋπόθεση ὅτι ἡ γνώση βρίσκεται στὴν ψυχὴ τοῦ καθενός. Τὴν ἔχει ὅμως κατὰ προσέγγιση γιατὶ τὴν ἔχει ἀναμείξει μὲ λανθασμένες ἰδέες. Τὸ καθῆκον τῆς φιλοσοφίας εἶναι ἡ ἀποσαφήνιση αὐτῆς τῆς γνώσης τὴν ὁποία κατέχει ὁ καθένας μας καὶ ἡ ὁποία πρέπει νὰ ἐξαχθεῖ στὴν ἐπιφάνεια, νὰ ἐκμαιευτεῖ.

Τί γίνεται ὅμως μὲ τὸ σῶμα μας;

Βιώνουμε στὸν αἰσθητὸ κόσμο καὶ τὸ αἰσθητό μας μέρος, ποὺ εἶναι τὸ σῶμα μας, ὀφείλουμε νὰ τὸ ἐξετάσουμε. Τί εἶναι ὅμως τὸ σῶμα; Εἶναι ἄραγε γιὰ τὴν ἐπιστήμη ὁ ὀργανισμὸς πρὸς θεραπεία; Εἶναι γιὰ τὴν οἰκονομία τὸ ἐργατικὸ δυναμικό της; Εἶναι γιὰ τὴν θρησκεία ἡ σάρκα γιὰ νὰ λυτρωθεῖ; Εἶναι γιὰ τὴν ψυχανάλυση τὸ ἀσυνείδητο γιὰ νὰ ἀπελευθερωθεῖ;

Μήπως τὸ σῶμα μου εἶμαι ἐγώ; Ὅταν εἶμαι κουρασμένος δὲν λέω ὅτι ἔχω κουρασμένο σῶμα, λέω ὅτι εἶμαι κουρασμένος. Ὁρίστε μιὰ πρώτη καὶ οὐσιαστικὴ προσέγγιση ἀνάμεσα σὲ ἐμένα καὶ τὸ σῶμα μου.

Ἐν ἀντιθέσει μὲ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, στὴν ἐποχὴ τοῦ Καρτεσίου τὸ σῶμα προβλήθηκε ὡς ἕνα ἄθροισμα ὀργάνων. Βεβαίως, ἀπὸ τότε αὐτὴ ἡ ἀναγωγικὴ λειτουργία ποὺ μειώνει τὸ σῶμα σὲ ἕνα ἄθροισμα ὀργάνων ἐξυπηρετεῖ δεόντως τὴν ἐπιστήμη γιατὶ λειτουργεῖ μὲ ἕνα μετρήσιμο, ποσοτικοποιήσιμο ἢ ἐξετάσιμο στοιχεῖο, φυσικῶς, βιοχημικῶς κλπ. Εἶναι ὅμως αὐτὸ τὸ ζωντανό μου σῶμα; Ὄχι, βεβαίως, γιατὶ αὐτὸ εἶναι τὸ σῶμα ποὺ χρειάζεται ἡ ἐπιστήμη γιὰ νὰ μπορεῖ νὰ παρέμβει.

Τὸ ζωντανό μου σῶμα συμπίπτει ἀκριβῶς μὲ ἐμένα. Ὅταν κάποιος ἀρρωσταίνει τὸ Ἐγώ του διαχωρίζεται ἀπὸ τὸ σῶμα του καὶ τὸ σῶμα του ἀντιμετωπίζεται ὡς ἀντικείμενο.

Σήμερα μάλλον εἴμεθα τὸ σῶμα μας. Προερχόμαστε ἀπὸ μιὰ δυιστικὴ παράδοση ποὺ ἔχει ὑποθέσει τὸ διττὸν: σῶμα καὶ ψυχή. Μὲ αὐτὴ τὴν δυιστικὴ ἔννοια, ἱστορικὰ καὶ γιὰ πρώτη καὶ ἀποκλειστικὴ φορὰ  ὁ Πλάτων ἐγκαινιάζει τὴν ψυχή, εἶναι αὐτὸς καὶ ὁ μόνος ἐπινοητὴς τῆς ψυχῆς.

Κατὰ τὸν Πλάτωνα δὲν μποροῦμε νὰ ἐμπιστευόμαστε τὶς πληροφορίες ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὶς σωματικὲς αἰσθήσεις γιατὶ κανείς μας δὲν θὰ ἔφτανε σὲ μιὰ γνώση μὲ καθολικὴ ἰσχύ.

Γιὰ νὰ ἐπιτύχουμε τὴν καθολικὴ γνώση εἶναι ἀπαραίτητο νὰ προχωρήσουμε μὲ ἀριθμούς, μὲ μετρήσεις, μὲ νοητικὲς κατασκευές, μὲ ἰδέες. Καὶ ἰδοὺ ἡ ἐπινόηση τῶν ἰδεῶν ὡς πραγματικῶν καὶ καθολικῆς ἰσχύος ὄντων. Πὼς ἀποδεικνύεται;

Ἂν εὑρισκόμενοι π.χ. σὲ μία αἴθουσα διερωτηθοῦμε ἂν κάνει ζέστη ἢ κρύο ὁ καθένας μας θὰ ἐξέφραζε τὴν δική του αἴσθηση θερμοκρασίας καὶ ἑπομένως δὲν θὰ φτάναμε ποτὲ σὲ μιὰ καθολικῆς ἰσχύος γνώση.

Θὰ ἦταν ἀπαραίτητο νὰ ἐκλάβουμε ἕνα ἀφηρημένο στοιχεῖο μέτρου, ὄχι μεταβαλλόμενο. Δηλαδή, ἕνα ἁπλὸ θερμόμετρο. Κάτι μετρήσιμο.

Ἐδῶ εἶναι ποὺ ὁ Πλάτων ἐπινοεῖ τὴν ψυχὴ ὡς τὸ ὄργανο ἐκεῖνο τῶν ἰδεῶν, τῶν ἀριθμῶν, τῶν μέτρων καὶ τὴν θεωρεῖ παράγωγο τῆς καθολικῆς γνώσης καὶ λύνει ἔτσι ἕνα πρόβλημα γνώσης.

Ἐδῶ ἔγκειται ἡ μεγάλη διαφορὰ ἀνάμεσα στὸν ἑλληνικὸ κλασικὸ κόσμο καὶ τὸν κόσμο τοῦ μύθου. Ὁ μυθικὸς κόσμος, ὁ κόσμος πρὶν καὶ ἐνίοτε καὶ μετὰ τῆς κλασικῆς ἐποχῆς τῆς φιλοσοφίας καὶ τῶν ἐπιστημῶν, ἔχει μιὰ γνώση ποὺ εἶναι ἡ ἀκρόαση τοῦ λόγου τοῦ θείου. Ἀπεναντίας, ὁ ἑλληνικὸς κόσμος ἔχει μιὰ δυναμικὴ γνώση ἡ ὁποία ἀναδύεται ἀπὸ τὴν ἀμφισβήτηση, τὴν ἐρώτηση, τὴν ὑπόθεση, τὴν ἔρευνα καὶ τὴν ἐπαλήθευση. Στὸν δογματικὸ κόσμο τὸ σῶμα ὑποβιβάζεται σὲ σάρκα ποὺ πρέπει νὰ λυτρωθεῖ μέσω τῶν παθών, τῶν πειρασμῶν, τῆς ἀποδοκιμασίας καὶ τῆς ταπείνωσης.

Τὸν δέκατο ἕβδομο αἰώνα τὸ σῶμα ἀντικειμενοποιείται καὶ ἀντιμετωπίζεται ὡς μιὰ διαβάθμιση ὀργάνων. Σήμερα ἡ ἰατρικὴ ἐξακολουθεῖ νὰ λειτουργεῖ σύμφωνα μὲ αὐτὸ τὸ μοντέλο.

Ὅταν ἕνας ἀπὸ ἐμᾶς πηγαίνει στὸ νοσοκομεῖο γιὰ ἐξετάσεις στὴν οὐσία ἀντιπροσωπεύεται ἀπὸ τὸ πρὸς ἐξέταση ὄργανό του ποὺ πάσχει.

Ἂν κοιτάξουμε τὴν ἱστορία τοῦ σώματος, βλέπουμε τὰ πολιτισμικὰ σενάρια ἐντὸς τῶν ὁποίων τὸ σῶμα ἀναδεικνύει κάθε φορὰ τὶς σημασίες οἱ ὁποῖες ἀντιστοιχοῦν στὴν ἐποχὴ στὴν ὁποία γεννήθηκε.

Καὶ ἔτσι, παραδόξως, ἐνῶ αὐτὴ ἡ ἀνακάλυψη τοῦ σώματος θὰ ἔπρεπε νὰ προορίζεται ὡς προϋπόθεση γιὰ τὴν ἀπελευθέρωσή του, χρησιμοποιεῖται ἀπεναντίας, γιὰ νὰ τὸ ρευστοποιήσει στὸν μηχανισμὸ τοῦ συστήματος καὶ τῆς παραγωγῆς, ἡ ὁποία παραγωγὴ ἐκμεταλλεύεται τὴν δύναμη τῆς ἐπιθυμίας παρέχοντας τὴν ψευδαίσθηση μὲ τὰ ἰδανικὰ τῆς ὀμορφιᾶς, τῆς νεότητας, τῆς ὑγείας, τῆς σεξουαλικότητας ποὺ εἶναι οἱ νέες ἀξίες ποὺ πρέπει νὰ πουλήσει. Τὸ πνεῦμα περνᾶ σὲ δεύτερη μοίρα.

Στὴν περίφημη παραβολὴ τοῦ σπηλαίου, ὁ Πλάτων λέει ὅτι ὑπῆρχαν ἐκ γενετῆς ἁλυσοδεμένοι δεσμῶτες. Σὲ ἀνύποπτη στιγμὴ ἕνας ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς ἁλυσοδεμένους ξεφεύγει ἀπὸ αὐτὸ τὸ σπήλαιο ὅπου μόνον οἱ σκιὲς τοῦ ἔξω κόσμου ἦταν ὁρατές. Ἀπελευθερώνεται, ἐξέρχεται καὶ ἀφήνεται νὰ γοητευτεῖ ἀπὸ ὅλα τὰ ὄμορφα πράγματα ποὺ τοῦ δείχνουν.

Παίρνοντας αὐτὸ τὸ ἐξαίσιο πλατωνικὸ πρότυπο ὡς παράδειγμα μποροῦμε ἀγογγύστως νὰ ποῦμε ὅτι δὲν ζοῦμε στὸν κόσμο, ἀλλὰ ζοῦμε στὴν ἀναπαράσταση τοῦ κόσμου. Καὶ τί ἀντιπροσωπεύει ὁ κόσμος σήμερα; Δυστυχῶς, στὴν πλειονότητα τῶν περιπτώσεων, ἀντιπροσωπεύει τὶς λεγόμενες ἀξίες τοῦ σώματος ἤτοι τὴν μυϊκὴ δύναμη, τὴν ὀμορφιά, τὴν νεότητα, τὴν σεξουαλικότητα.

Κάνοντας μιὰ σύντομη περιήγηση στοὺς διάφορους διαύλους τῆς τηλεόρασης καὶ τῶν λεγομένων μέσων κοινωνικῆς δικτύωσης αὐτομάτως προσλαμβάνουμε τὴν κραυγαλέα ἀπάντηση. Νέοι καὶ νέες συνωστίζονται καὶ παραγκωνίζονται ἀλλήλων, στὰ ποικίλα διαγωνιστικὰ θεάματα, προβάλλοντας ὄχι τὸ πνεῦμα τους ἀλλὰ τὴν νεανική τους ἀκμή.

Καὶ γιατὶ ὅλα αὐτὰ στὸν δυτικὸ κόσμο; Γιατὶ ἡ Δύση ἀπέτυχε νὰ ἐπιλέξει τὴν ψυχὴ ἢ ἔστω τὴν ἐξισορρόπηση ψυχῆς καὶ σώματος. Καὶ ἐνῶ εἶχε ρυθμίσει ἔτσι τὴν κουλτούρα της ὥστε ὅλες οἱ πρακτικὲς τῆς ψυχῆς νὰ περάσουν στὸ σῶμα, κατέληξε αὐτὰ ποὺ κάποτε ἦταν ὁράματα νὰ ἔχουν γίνει πλέον δίαιτες, καὶ αὐτὲς ποὺ ἦταν οἱ πνευματικὲς ἀσκήσεις νὰ ἔχουν γίνει ἀσκήσεις γυμναστηρίου καὶ παρεμφερῶν χώρων.

Ζοῦμε σὲ μιὰ χλιδάτη κοινωνία ἡ ὁποία μάλλον ἔχει ἤδη ἱκανοποιήσει καὶ κορέσει ὅλες μας τὶς ἀνάγκες, ἑπομένως ἡ παραγωγὴ σήμερα δὲν εἶναι πλέον ἁπλῶς παραγωγὴ πραγμάτων, ἀλλὰ πάνω ἀπ’ ὅλα καὶ κυρίως παραγωγὴ ἀναγκῶν. Καὶ σὲ αὐτὴ τὴν παραγωγὴ ἀναγκῶν ποιὲς εἶναι οἱ ἀνάγκες; Οἱ τεχνητὲς ἐπιθυμίες ποὺ πωλοῦνται;

Ἀκριβῶς. Μυϊκὴ δύναμη, ὀμορφιὰ καὶ σεξουαλικότητα. Οἱ ἐκπομπὲς τῶν τηλεδιαύλων τὸ ἐπιβεβαιώνουν.

Ἡ ἀνεργία μαστίζει τοὺς νέους καὶ ἴδιοι παραμελοῦνται αἰσθανόμενοι τὴν πλήρη ἀσημαντότητα. Ἡ ἡμέρα δὲν τοὺς ἱκανοποιεῖ καὶ κλείνονται μέσα καὶ πίσω ἀπὸ μιὰ ὀθόνη μέχρι ἐθισμοῦ. Οἱ εὐκαιρίες ποὺ ἔχουν, δυστυχῶς, ἀντιμετωπίζονται καὶ ἐκτιμῶνται μόνον ἀπὸ τοὺς φορεῖς τῆς ἀγορὰς ἤτοι ἡ σωματική τους ὀμορφιά, ἡ μυϊκή τους δύναμη καὶ ἡ σεξουαλικότητά τους.

Ἄραγε μιὰ κοινωνία ἡ ὁποία προσφέρει σὲ κάποιους νέους μόνο αὐτὴ τὴν διέξοδο θὰ ἔχει ἀκόμα μέλλον;

Κάπου ὁ Πλάτων μᾶς θυμίζει ὅτι εἴμαστε ἄνθρωποι γιατὶ ἔχουμε σῶμα ὄρθιο καὶ αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁραματιζόμαστε μπροστά μας ἕνα πανόραμα καὶ μέσα σὲ αὐτὴ τὴν τόσο εὐρεία ὅραση, ὅπως αὐτὴ ποὺ κλείνει ἕνα ὄρθιο σῶμα, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ ξαπλωμένο σῶμα τῶν ζώων, εἶναι ἕνα ὅραμα στὸ ὁποῖο μποροῦν νὰ συμβοῦν πολλὰ καὶ σπουδαῖα. Ὁ κόσμος μᾶς καλεῖ, ὁ κόσμος μᾶς παροτρύνει, μᾶς διεγείρει καὶ τὸ σῶμα μας εἶναι δεσμευμένο ἀπὸ τὸν παρασυρμένο κόσμο καὶ ἀφοσιωμένο σὲ ἕναν κόσμο.

 

Γιάννης Σ. Γκανάσος

Ἐπειός