Φιλοσοφικοὶ Στοχασμοὶ..Ἡ σύγχρονη μάστιγα παραγωγῆς πλασματικῶν ἀναγκῶν
Γιὰ νὰ διατηρηθεῖ ὁ φρενιτιώδης φαῦλος κύκλος ἑνὸς ὑψηλοῦ ρυθμοῦ ἀνάπτυξης, κυρίως στὸν δυτικὸ κόσμο, ὁ ὁποῖος ὁδηγεῖ ἀναποτρέπτως στὴν καταστροφὴ τὸ οἰκοσυστήμα τοῦ πλανήτη γῆ, ὀφείλουν οἱ ἄνθρωποι νὰ μετατραποῦν σὲ ὑποκινούμενα ὑπὲρ καταναλωτικὰ ὄντα, μέσω μιᾶς ἄκρως ἐξειδικευμένης χορείας ψυχολόγων διαφημιστῶν, ἐπινοητῶν καὶ παρασκευαστῶν, συνεχῶς νέων θελκτικῶν καὶ πλασματικῶν ἀναγκῶν.
Δὲν ἀρκεῖ νὰ ντύνεσαι τοῦ συρμοῦ (τῆς μόδας), πρέπει νὰ τρῶς, νὰ πίνεις, νὰ διασκεδάζεις, νὰ συμπεριφέρεσαι, νὰ μιλᾶς, καὶ δυστυχῶς, νὰ σκέπτεσαι ὅπως ἀκριβῶς προτάσσει ἡ ἑνιαία παγκοσμιοποιημένη μονοκουλτούρα.
Εἴμεθα πλέον ὑποχρεωμένοι νὰ ἀνταποκρινόμεθα στὴν μορφή, στὴν ὄψη καὶ στὴν σκέψη μὲ τὰ πρότυπα, εἰ δὲ μὴ ἀποβαλλόμεθα καὶ περιθωριοποιούμεθα τῆς κοινωνίας ὡς ἄχρηστα ἀπόβλητα καὶ μὴ λειτουργικὰ ἐξαρτήματα τοῦ ἐπιβεβλημένου συστήματος.
Πρέπει ἡ σκέψη μας νὰ εἶναι ἑστιασμένη στὴν κατευθυνομένη κατὰ τὸ δοκοῦν ἐπικαιρότητα καὶ γενικῶς σὲ ὅτι ἐπιτάσσει ὁ συρμὸς (ἡ μόδα). Αὐτὴ ὅμως ἡ διαδικασία μᾶς μετατρέπει ἀσκαρδαμυκτὶ σὲ καταναλωτικὰ ἐνεργούμενα, τὰ ὁποῖα ὀφείλουν διαρκῶς νὰ καταναλώνουν ἀκολουθώντας λεπτομερῶς τὶς κατευθυντήριες προσταγὲς τῆς καταιγιστικῆς διαφήμισης τὴν ὁποία διαχέουν ἀφειδῶς ἔξυπνοι ἀλγόριθμοι σχεδὸν σὲ κάθε μέσο ὀπτικοακουστικῆς προώθησης.
Ὅλα τὰ μέσα ἐπικοινωνίας μὲ καταιγισμοὺς μηνυμάτων μᾶς παρακινοῦν νὰ εἰσέλθουμε στὸν ἀτέρμονο φαῦλο κύκλο τοῦ καταναλωτισμοῦ. Ὀφείλουμε διαρκῶς νὰ καταναλώνουμε, γιατὶ ἂν δὲν λειτουργεῖ ἡ ξέφρενη κατανάλωση σταματᾶ ἡ παραγωγὴ, παύει η ανάπτυξη καὶ ἐπέρχεται ἡ ἀνεργία. Εἶναι ὅμως ἐφικτὴ ἡ ἐπ’ ἄπειρον ἀνάπτυξη; Εἶναι δυνατὸν νὰ διατηρηθεῖ καὶ ὡς πότε αὐτὸς ὁ φαῦλος κύκλος διαφήμισης, κατανάλωσης, παραγωγής, ἀνάπτυξης; Ὄχι βεβαίως. Κάποτε θὰ σπάσει προκαλώντας μεγάλη οἰκολογικὴ καταστροφὴ.
Ὅποιος δὲν καταναλώνει ἀντιμετωπίζεται μὲ τὴν καχυποψία, ὄχι τόσο γιὰ τὴν ὅποια ἀρετή του ἢ τὴν νηφάλια συμπεριφορά του, ἀλλὰ ἐπειδὴ καταναλώνει πράγματα τὰ ὁποῖα χρησιμοποιεῖ ἀντισυμβατικῶς μέχρι ἐξαντλήσεως. Τὰ ἐκτὸς μόδας πρέπει νὰ τὰ πετᾶμε χωρὶς νὰ περιμένουμε τὸ λιώσιμό τους. Τὸ ἴδιο πρέπει νὰ κάνουμε μὲ τὸν νέο σὲ κυκλοφορία ὑπολογιστή, τὸ νέο κινητό, τὴν νέα τηλεόραση, τὸν νέο καναπὲ καὶ πάει λέγοντας, γιατὶ διαφορετικὰ περιθωριοποιούμεθα.
Ἑκόντες ἄκοντες ζοῦμε ὑπὸ τὴν δαμόκλειο σπάθη τῆς ἀνάπτυξης, ἡ ὁποία, σὲ μάκρος χρόνου, ἀποβαίνει μιὰ παράλογη διαδικασία. Ἀρκούμεθα στὸ νὰ λέμε ὅτι πρέπει νὰ ἀναπτυχθοῦμε, και μάλιστα ἡ ἀνάπτυξη μᾶς ἐμφανίζεται ὡς θετικὴ διάσταση. Ἕως πότε ὅμως; Ἡ Γῆ ἔχει περιορισμένες διαστάσεις καὶ δυνατότητες ἐκμετάλλευσης. Ἐν τῶ μεταξὺ ἐγκαταλείπουμε τὴν ἐλευθερία καὶ μιλᾶμε γιὰ ὑπευθυνότητα μὲ τὴν ἔννοια τόσο τοῦ καθήκοντος ὅσο καὶ τοῦ φταιξίματος.
Διαχέεται εὐρέως ἡ ἄποψη ὅτι γιὰ νὰ ἀναπτυχθείς πρέπει νὰ καταναλώσεις, γιατὶ ἂν δὲν καταναλώσεις τότε ὅτι παράγεις συσσωρεύεται. Ἀλλὰ τί στὴν κυριολεξία συσσωρεύουμε; Καταστροφή. Τί σημαίνει νὰ καταναλώνω ἀφειδῶς; Ἐκμηδενίζω τὰ πράγματα ὅσο τὸ δυνατὸν γρηγορότερα, γιατὶ ἂν δὲν καταστραφοῦν δὲν χρειάζεται ἄλλη παραγωγὴ καὶ τότε τὸ πᾶν σταματᾶ. Καὶ δὲν ἔχουν ἡμερομηνία λήξης μόνον τὰ τρόφιμα, ἀλλὰ τὰ κινητὰ τηλέφωνα, οἱ ὑπολογιστὲς καὶ τόσα ἄλλα ποὺ ἔχουμε στὴν τσέπη μας καὶ γενικῶς σὲ χρήση μας, τὰ ὁποῖα ὅταν δὲν μποροῦν πλέον νὰ ἐνημερώνονται πετάγονται ὡς μὴ συμβατὲς πλέον μὲ τὸ σύστημα συσκευές, προγράμματα καὶ ψηφιακὲς ἐφαρμογές.
Πρέπει δηλαδὴ ὅλα τὰ βιομηχανικὰ προϊόντα σὲ κάποια σχετικῶς σύντομη χρονικὴ στιγμὴ νὰ πᾶνε γιὰ πέταμα ἢ γιὰ ἀνακύκλωση. Μὰ ἂν παρ’ ὅλα αὐτὰ ἡ παραγωγὴ τῶν ἀγαθῶν ἔχει ἤδη κορεστεῖ; Ἔ! Τότε, ἐπιστρατεύονται οἱ εἰδικοὶ ἐπιστήμονες τῆς ψυχολογίας καὶ τίθεται σὲ λειτουργία ἡ πανούργα μηχανὴ παραγωγῆς πλασματικῶν ἀναγκῶν. Αὐτὴ ἡ μηχανὴ παράγει πλασματικὲς ἀνάγκες, πείθει καὶ διαμορφώνει καταναλωτὲς ποὺ θὰ ζητήσουν αὐτὰ τὰ νέα ἀγαθά, χωρὶς κανεὶς νὰ προβληματίζεται σοβαρὰ γιὰ τὴν βιωσιμότητα αὐτοῦ τοῦ πλανήτη.
Ἔτσι μετὰ ἀπὸ ἕνα χρονικὸ διάστημα τὰ ροῦχα δὲν εἶναι πιὰ τοῦ συρμοῦ (τῆς μόδας), οὔτε τὸ αὐτοκίνητο, οὔτε τὸ κινητὸ οὔτε τὰ τόσα ἄλλα. Ὄχι τυχαῖα παρατηροῦμε ἐκεῖνες τὶς ξέφρενες οὐρές, κυρίως τῶν νέων ἀνθρώπων, ὅταν κυκλοφοροῦν τὰ κινητὰ τηλέφωνα τελευταίας γενιᾶς. Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ότι κάθε φορὰ εἶναι ἐντυπωσιακὰ τὰ νέα προϊόντα τοῦ συρμοῦ. Στὸ παρασκήνιο ὅμως ὅλων αὐτῶν εἶναι ἡ μεγάλη καὶ ἡ καταστροφικὴ ἐκμηδενιστικὴ μηχανὴ τῆς μόδας. Ἡ διαφήμιση μᾶς ὑποβάλλει ὑποσυνειδήτως ὅτι πρέπει συνεχῶς νὰ καταναλώνουμε. Ὁ ἔντυπος καὶ ὁ ἠλεκτρονικὸς τύπος γέμει διαφημίσεων. Ἄνευ διαφημίσεων δὲν θὰ ἄντεχαν νὰ ὑφίστανται οὔτε οἱ ἐφημερίδες οὔτε οἱ τηλεοράσεις οὔτε γενικῶς τὰ μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης.
Καὶ φθάνουμε στὸ σημεῖο νὰ εἴμεθα, κατὰ μία ἔννοια, εὐγνώμονες τῆς διαφήμισης, γιατὶ πληρώνει τὴν πληροφορία, τὴν ἐνημέρωση καὶ τὴν ψυχαγωγία μας, συστατικὰ τῆς λεγομένης κατ’ επίφαση δημοκρατίας μας, μὲ τὶς γνωστὲς προαναφερόμενες συνέπειες, ὅταν λειτουργεῖ καθ’ ὑπερβολὴ προωθώντας πλασματικά καὶ μὴ ἀναγκαῖα προϊόντα.
Κάποτε τὰ ροῦχα μας καὶ τὰ ἀντικείμενα γύρω μας ἀποκτοῦσαν μνήμη καὶ ἱστορία, εἴμαστε δεμένοι μὲ αὐτά, εἶχαν μιὰ συμβολικὴ ἀξία.
Καταναλώνοντας ὅμως μὲ φρενώδεις ρυθμοὺς γεμίζουμε τὰ δάση, τὶς πεδιάδες, τοὺς ποταμοὺς καὶ τὶς θάλασσες μὲ ἀπόβλητα κάθε λογῆς, ὅλη τὴν γῆ μὲ σκουπίδια καὶ τὴν ἀτμόσφαιρα μὲ θανατηφόρους ρύπους. Ἀνεβαίνει ἡ μέση θερμοκρασία τῆς ἀτμόσφαιρας, λιώνουν οἱ πάγοι, καίγονται τὰ δάση καὶ ὁδηγούμεθα σὲ μία συλλογικὴ αὐτοκτονία.
Οἱ φιλόσοφοι κρούουν τὸν κώδωνα τοῦ κινδύνου. Ὁ Γκύντερ Άντερς (1902-1992) ἔλεγε ὅτι μιὰ ἀνθρωπότητα ποὺ ἀντιμετωπίζει τὴν γῆ ὡς πράγμα ὑποδεέστερο καὶ μηδαμινὸ γιὰ πέταμα, τελικῶς, θὰ συμπεριφερθεῖ μὲ τὸν ἴδιο τρόπο καὶ στὴν ἴδια τὴν ἀνθρωπότητα ποὺ θὰ πρέπει νὰ πεταχτεῖ ὡς εὐτελὲς πράγμα. Μήπως ἤδη ἔχουμε φθάσει ἐκεῖ;
Ὁ Νίτσε (1844-1900) στὸν Ζαρατούστρα μίλησε γιὰ τὸ ἀπότοκο κακό τῆς ἐποχῆς, τὸν κομφορμισμό ἤτοι νὰ εἶσαι σὰν ὅλους τοὺς ἄλλους. Μιὰ συνήθης, ἄκριτη, ἐπίπεδη προσκόλληση καὶ σεβασμὸς πρὸς τὶς ἀπόψεις καὶ τὶς ὀρέξεις τῆς πλειοψηφίας ἢ τὶς ὁδηγίες τῆς ἐξουσίας. Ἀκολουθεῖς τυφλὰ τὸν συρμὸ. Καὶ ὅσοι τυγχάνει νὰ σκέφτονται πᾶνε αὐθόρμητα σὲ ἄσυλο γιατὶ δὲν ὑπάρχει σωτηρία ἀπὸ τὸν κομφορμισμό.
Ὁ Μάρτιν Χάιντεγκερ (Martin Heidegger, 1889-1976) στὸ «Εἶναι καὶ Χρόνος» λέει ὅτι πλέον ζοῦμε ὑπὸ τὴν δικτατορία τοῦ ἀπροσώπου «Ναί». Αὐτὸ τὸ ἀπρόσωπο «Ναι» ποὺ μᾶς κάνει νὰ νοιώθουμε σὰν στὸ σπίτι μας χωρὶς ἀνησυχία καὶ σὲ μιὰ κατάσταση ἀπόλυτης ἠρεμίας. Ὑποσυνειδήτως ἐνεργοῦμε στὸ «γίνε ὅπως ὅλοι». Ζοῦμε πιὰ στὴν ἐποχὴ τῆς πλήρους τεχνικῆς ἢ τεχνολογικῆς ἐπικράτησης ὁπότε, ὁ καθένας μας δὲν εἶναι πλέον τόσο ἕνας ἄνθρωπος ὅσο μᾶλλον ἕνας λειτουργὸς τοῦ συστήματος, ἕνα λειτουργικὸ ἐξάρτημα ἑνὸς τεραστίου μηχανισμοῦ. Ὀφείλουμε κατὰ συνέπεια νὰ πραγματοποιοῦμε ἀγογγύστως τοὺς στόχους τοῦ συστήματος μέσω ἐπιμελῶς ἄκρως προδιαγεγραμμένων ἐνεργειῶν. Οὔτε μᾶς ἐπιτρέπεται νὰ ἐφεύρουμε κάτι ἐμεῖς οἱ ἴδιοι γιατὶ ὡς ζῶντα ἐξαρτήματα τοῦ διασυνδεδεμένου συστήματος, τοῦ ὁποίου μέρος ἀποτελοῦμε, δὲν εἶναι ἀποδεκτὸν νὰ μᾶς γεννιοῦνται δημιουργικὲς ἰδέες, διότι διαταράσσουν τὴν ἁλυσίδα. Ἂν παρ’ ὅλα αὐτὰ μᾶς γεννηθοῦν κάποιες ἰδέες, οἱ ἐντεταλμένοι ψυχολόγοι θὰ μᾶς βοηθήσουν νὰ συμμορφωθοῦμε πρὸς τὸ σύστημα. Καὶ πὼς ἐπεμβαίνουν; Μέσω ἐκείνων τῶν συγχρόνων καὶ ἀποτελεσματικῶν μηχανισμῶν πειθοῦς οἱ ὁποῖοι λέγονται γνωστικισμὸς καὶ συμπεριφορισμός. Ἐντοπίζουν τοὺς χαρακτῆρες οἱ ὁποῖοι εἶναι δημιουργικοὶ ἢ παρουσιάζουν κάποια ἀπόκλιση ἐν σχέσει μὲ τὸν μέσο τρόπο σκέψης καὶ δροῦν καταλλήλως.
Διαγιγνώσκεται αὐτὴ ἡ συμπεριφορὰ ὡς κάτι τὸ ὁποῖον παθολογικὰ ὀνομάζεται γνωστικὴ ἀσυμφωνία, δηλαδὴ τὸ ἄτομο δὲν σκέφτεται ὅπως ὅλοι, ἄρα ἐνοχλεῖ μὲ τὴν πηγαία του σκέψη. Πείθεται ὅτι μὴ συμπεριφερόμενο ἀκριβῶς ὅπως ὅλοι νιώθει ἄσχημα καὶ γι’ αὐτὸ κανεὶς δὲν τὸ ἀντιμετωπίζει ὡς φίλο, κανεὶς δὲν τὸ ἐμπιστεύεται ὡς κάπως διαφορετικὸ ἢ ἂς ποῦμε παράξενο. Καὶ ὡς ξένο καὶ διαφορετικὸ καθίσταται ἐξοβελιστέο ἀπὸ τοὺς ἄλλους.
Ἕνας παράξενος, ἕνας ξένος, ἕνας παράφρων, ἢ ἁπλῶς ἕνας δημιουργικὸς ποὺ ἡ προσωπικότητά του δὲν ταιριάζει ἀκριβῶς μὲ τοὺς ἄλλους. Τὸ σύστημα ὅμως τὸν θέλει καὶ τὸν παρακινεῖ νὰ γίνει σὰν ὅλους τοὺς ἄλλους. Ἂν νιώθει ἄσχημα, ἂν εἶναι λίγο διαφορετικό, καὶ δὲν μπορεῖ νὰ ἀλλάξει τὶς ἰδέες του ἢ νὰ ἀλλάξει τὴν συμπεριφορά του, πρέπει νὰ προσαρμοστεῖ στὴν προδιαγεγραμμένη μέθοδο, ὥστε νὰ γίνει ἔμπιστο, νὰ δημιουργεῖ φιλίες, νὰ μὴν νιώθει περίεργα, διαφορετικὸ ἢ μόνο. Θὰ πρέπει νὰ ἐνταχθεῖ στὸ σύστημα.
Στὴν πράξη ὁ Γνωστικισμὸς καὶ ὁ Συμπεριφορισμός ἔχουν ἐξοβελίσει ἀκόμη καὶ τὴν ψυχανάλυση, γιατὶ κάποιος ποὺ θέλει νὰ γνωρίσει τὸν ἑαυτόν του θεωρεῖται τρελός. Τί σημαίνει νὰ γνωρίζω ἑαυτόν, νὰ προβαίνω σὲ διερεύνηση τοῦ ἑαυτοῦ μου; Ὁ Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος (544-484 π.Χ.) ἔλεγε: «ἐδιζησάμην ἐμεωυτόν». 1118C «Ἐξέτασα τὸν ἑαυτόν μου».
Θὰ μᾶς ποῦν, μὰ ἀστειευόμεθα ὅτι ὑπάρχουν πράγματα ποὺ μπορεῖτε νὰ κάνετε σὲ αὐτὸν τὸν κόσμο; Τί λέτε; Σᾶς ἐνδιαφέρει νὰ ἐρευνήσετε τὸν ἑαυτόν σας; Μὰ θὰ περιέλθετε σὲ στεναχώρια καὶ κατόπιν θὰ πέσετε σὲ κατάθλιψη καὶ μαρασμό. Ἰδοὺ πὼς λειτουργεῖ ὁ κομφορμισμός!
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει μὲ μεγάλη δεξιοτεχνία καὶ στὰ περισσότερα ΜΜΕ. Βρισκόμαστε σὲ ἕνα πλαίσιο ὅπου δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ τὴν πραγματικότητα ἀλλὰ μὲ τὴν περιγραφὴ τῆς πραγματικότητας. Λένε ψέματα; Μᾶλλον ὄχι. Τὰ ΜΜΕ λένε τὴν ἀλήθεια, ἔτσι νομίζω, ἀκόμα καὶ ὅταν λένε τὸ ἕνα ἀντὶ τοῦ ἄλλου!
Λένε τὴν ἀλήθεια ἀλλὰ ἀναδεικνύουν ἕνα πράγμα γιὰ τὸ ὁποῖο μιλᾶνε ὅλοι γιὰ κάποιο χρονικὸ διάστημα καὶ μετὰ τέλος, πᾶμε σὲ ἄλλο θέμα «πιασάρικο» μὲ ὑψηλὸ δείκτη ἀκροαματικότητας.
Συμβαίνει αἴφνης τὸ ὁτιδήποτε σοβαρὸ ἢ μὴ στὴν κοινωνία μας καὶ ἀμέσως προβάλλεται, κατόπιν τῆς δεούσης ἐπιλογῆς, ὁμοβροντία σὲ ὅλα σχεδὸν τὰ μέσα ἐπικοινωνίας καὶ δικτύωσης. Ὀφείλουμε ὅλοι ἀνεξαιρέτως, ψυχὴ τε καὶ σώματι, νὰ ἀσχοληθοῦμε κατὰ ἀποκλειστικότητα τόσο ὅσο θελήσουν τὰ μέσα ἐπικοινωνίας, ἀλλιῶς γινόμεθα δακτυλοδεικτούμενοι καὶ ἀποβαλλόμεθα τῆς κοινωνίας ὡς μὴ προσαρμόσιμα ἐξαρτήματά της.
Ποιὰ εἶναι τέλος πάντων ἡ ἀξία τῆς αὐτοστιγμὴ ἐπικαιρότητας ποὺ μᾶς ἀποσπᾶ ἀπὸ τὴν πραγματικὴ ζωή; Γιατὶ εἶναι καλύτερα τὰ τρέχοντα γεγονότα; Γιατὶ ἰδιαιτέρως αὐτὸ τὸ παρὸν πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ εἶναι καλύτερο ἀπὸ τὸ παρελθὸν ἢ τὸ μέλλον; Καταντᾶ δυσβάσταχτη καὶ καταστροφικὴ ἡ συνεχὴς παραμονή μας στὴν κορυφὴ μιᾶς ἄκριτης καὶ ἀνούσιας καθοδηγημένης ἐπικαιρότητας ἄνευ λόγου καὶ οὐσίας.
Γιάννης Σ. Γκανάσος
Ἐπειός.