Η ΥΜΝΟΓΡΑΦΟΣ ΚΑΣΣΙΑΝΗ

Το κείμενο αναφέρεται στο δημοφιλές τροπάριο της υμνογράφου Κασσιανής «εις πόρνην ιδιόμελον» της Μεγάλης Τετάρτης, που είθισται να ψάλλεται το εσπέρας της Μεγάλης Τρίτης. Το εξαίρετο αυτό τροπάριο, παρά την αντίθετη άποψη του Ν.Γ. Πολίτη, αναφέρεται στην τελετή επιλογής, στη μεγαλοπρεπή αίθουσα του Τρικλινίου, συζύγου από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Θεόφιλο (829-842), ανάμεσα στις δύο επικρατέστερες υποψήφιες: τη Θεοδώρα από την Παφλαγονία και την Κασσιανή από την Κωνσταντινούπολη. Η επιλογή έγινε με βάση το έθος της μηλοβολίας, ερωτικού συμβόλου του χρυσού μήλου, κοινού σε πολλούς λαούς (πρβλ. μήλον του Πάριδος).

Η ευφυής και θαρραλέα απάντηση της ωραίας Κασσιανής, στην ερώτηση του Θεοφίλου, που θέλησε να δοκιμάσει τη νοημοσύνη της, της στέρησε τον βασιλικό θρόνο. Συγκεκριμένα, ο νεαρός Θεόφιλος την ερώτησε: Ὡς ἄρα διὰ γυναικὸς ἐρρύη τὰ φαῦλα (εννοώντας την Εύα) και η Κασσιανή απάντησε ετοιμότατα: Ἀλλὰ καὶ διὰ γυναικὸς (=Παναγίας) πηγάζει τὰ κρείττω. Ο Θεόφιλος ενοχληθείς επέλεξε τη Θεοδώρα, για τη σεμνότητα του χαρακτήρα της, η οποία αργότερα μετά τον θάνατο του εικονομάχου συζύγου της συνεκάλεσε την Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο (842), και επέτυχε την αναστήλωση των εικόνων (Κυριακή της Ορθοδοξίας).

Το πολυθρύλητο επεισόδιο της επιλογής μας παραδίδουν οι βυζαντινοί χρονογράφοι: Συμεών Μάγιστρος, Λέων Γραμματικός και Ιωάννης Ζωναράς.

Η Κασσιανή, απογοητευθείσα για την αποτυχία της, αποσύρθηκε σε μονή, που έκτισε η ίδια, ενδύθηκε το μοναχικό σχήμα και αφοσιώθηκε στη λατρεία του Θεού και την ποίηση, αναδειχθείσα σε κορυφαία γυναικεία μορφή της βυζαντινής υμνογραφίας. Η Εικασία ή Κασία (Κασσιανή) έγραψε περί τα 45 έργα: επιγράμματα, γνωμικά, ύμνους, κανόνες του Μεγάλου Σαββάτου (Κύματι θαλάσσης), καθώς και άλλα κείμενα υψηλής λογοτεχνικής αξίας. Η λάρνακα της οσίας σώζεται στην Κάσο, όπου και απέθανε, και η μνήμη της εορτάζεται στις 7 Σεπτεμβρίου.

Σύμφωνα με τη μυθοποιημένη παράδοση ο Θεόφιλος επισκέφθηκε τη μονή της Εικασίας, χωρίς να την συναντήσει, όπου αναφέρεται και το ιδιόμελο τροπάριο του δοξαστικού των αποστίχων του όρθρου, εμπνευσμένο από τις σχετικές περικοπές των ιερών Ευαγγελίων, με άγνωστο το όνομα της αμαρτωλής γυναίκας, που η ποιήτρια περιγράφει με λυρικότητα.

Με αναφορά στο προπατορικό αμάρτημα ο Θεόφιλος προσέθεσε τον στίχο: ὧν ἐν τῷ Παραδείσω Εὔα… τον οποίο η Κασσιανή διατήρησε εκτιμώντας ορθά ότι δεν αλλάζει τη νοηματική αλληλουχία. Η μελωδός τονίζει ιδιαίτερα την ποιητική πράξη της μετανοούσας γυναίκας, που έχουσα γνώση της αμαρτωλότητάς της, χρησιμοποιεί το πολύτιμο μύρο και τους βοστρύχους της, ως μάκτρο. Και καταλήγει με το χαρακτηριστικό αίτημα που αποτελεί βασικό στοιχείο των λατρευτικών ύμνων: την επίκληση του θείου ελέους, «Μὴ με τὴν σὴν δούλην παρίδῃς, ὁ ἀμέτρητον ἔχων τὸ ἔλεος» (Βλ. Γιάννη Ζαννή, Ορθόδοξη αλήθεια, Αφιέρωμα, 12/4/’23).

Τέλος, εξαιρετική πολύστιχη ανάπλαση του τροπαρίου έγινε από τον Κωστή Παλαμά στους Βωμούς: Κύριε η εν πολλαίς αμαρτίαις… Κύριε, γυναίκα αμαρτωλή…

Αναστάσιος Αγγ. Στέφος, δ.φ.

Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας

Ένωσης Φιλολόγων και του Συλλόγου

«Οι Φίλοι του Μουσείου Γ. Δροσίνη»