Παλιά μηχανουργεία του Πειραιά
Μια βόλτα στα παλιά μηχανουργεία του Πειραιά είναι όπως και οι χώροι τους. Πυκνή, ενδιαφέρουσα, μυστηριώδης, σκληρή και αναπάντεχα αποκαλυπτική. Η ιστορία τους ξεκινάει από πολύ παλιά και το μέλλον πολλών εξ αυτών μοιάζει συνδεδεμένο με τη συνταξιοδότηση των ιδιοκτητών τους. Μπήκαμε σε κάποια, μιλήσαμε με τους ανθρώπους που εργάζονται εκεί και βιώσαμε τον στίχο του Μανώλη Ρασούλη: «Ένα κι ένα κάνουν δύο, λένε στο μηχανουργείο». Ο αστερισμός της σιδερόσκονης έχει τους δικούς του νόμους.
Η αναζήτηση στο διαδίκτυο «Μηχανουργεία Πειραιάς» δεν βοήθησε πουθενά. Το εύρος των αποτελεσμάτων είναι χαοτικό. Γνωρίζαμε ότι στην περιοχή πάνω από το λιμάνι που σήμερα ονομάζεται «Παπαστράτειο» (λόγω του γνωστού εργοστασίου που έχει μετατραπεί σε εταιρικά γραφεία) υπάρχουν πολλά μηχανουργεία. Δεν φανταζόμασταν πόσα!
Μια περίεργη ησυχία στους δρόμους μάς επέτρεπε να ακούμε από μακριά ήχους μετάλλων και αντίλαλους εργασιών. Κάποια μηχανουργεία ανοιχτά, κάποια κλειστά, κάποια εγκαταλελειμμένα. Η βιομηχανική ανάπτυξη στην περιοχή ξεκίνησε από τα μέσα του 19ου αιώνα και ύστερα, όταν ο Πειραιάς «κέρδιζε έδαφος» από την Ερμούπολη και άλλα λιμάνια, μέχρι που έφτασε το 1892 να είναι η μοναδική ελληνική πόλη με θεσμοθετημένη βιομηχανική ζώνη.
Ο πρώτος μεγάλος «παίχτης» της μηχανουργίας του Πειραιά ήταν ο Κωνσταντινουπολίτης Γεώργιος Βασιλειάδης, που κατασκεύαζε μέχρι και ατμόπλοια, μέχρι να εμφανιστεί ο Σκοτσέζος Τζον Μακ Δούαλ με το μηχανουργείο «Ήφαιστος», που υπήρξε ο βασικός του ανταγωνιστής. Κατά το διάστημα 1879-1882 τα δύο μεγάλα μηχανουργεία του Βασιλειάδη και του Μακ Δούαλ επεκτείνονται, ενώ ιδρύονται ακόμα δύο σημαντικές μονάδες, το εργοστάσιο του Αργυρίου (1881) και του Αχιλλέα Κούππα (1882). Τα δύο μεγάλα μηχανουργεία στρέφονται στις ναυπηγοεπισκευαστικές εργασίες από τη δεκαετία του 1880, όταν ο Πειραιάς εξελίσσεται σε κόμβο των ναυτικών συγκοινωνιών της ανατολικής Μεσογείου και ταυτόχρονα σε λιμάνι ανθρακεύσεως και επισκευής των ελληνικών και ξένων πλοίων, μας λέει η ιστορικός και βιομηχανική αρχαιολόγος Μαρία Μαυροειδή.
Τα περισσότερα στις ταμπέλες έχουν τα ονόματα των ιδιοκτητών και όχι εμπορικές επωνυμίες. Είναι το μηχανουργείο του «τάδε». Ακόμα και μερικά που έχουν εμπορικές επωνυμίες, τις περισσότερες φορές κάπου θα αναγράφουν το όνομα του ιδιοκτήτη. Πράγμα που συνέβαινε βέβαια κατά κόρον και σε όλα τα εμπορικά καταστήματα της παλιάς Αθήνας. Στη βόλτα μας περνάμε από τις τοποθεσίες ιστορικών μηχανουργείων όπως αυτό του Κούππα, του Μακλότση, του Φρόνιμου, του Αξελού, Ροντήρη-Στρομπούλη κ.ά. Οι συνεχιστές της τέχνης τους σήμερα μοιάζουν κάπως απομονωμένοι. Με ένα αδιευκρίνιστο παράπονο και μια σκληρή μοναξιά να κρέμεται από τους σκουρόχρωμους τοίχους σαν αναμονή δικαίωσης.
Εδώ θα βρεις οποιαδήποτε μηχανουργική εργασία φανταστείς. Στη βόλτα μας είδαμε άλλους να επισκευάζουν αντλίες εμπορικών πλοίων και άλλους με τις μάσκες της ηλεκτροκόλλησης να επισκευάζουν διάφορους σωλήνες. Η ναυτιλιακή βιομηχανία φαίνεται να κρατάει ζωντανά πολλά από τα μηχανουργεία του Πειραιά.
Κατά τη δεκαετία του 1930, λόγω της επιβολής περιορισμών στις εισαγωγές, δημιουργήθηκαν νέες τάσεις και κατευθύνσεις στη μηχανουργία, η οποία στράφηκε στην κατασκευή μηχανημάτων και εξαρτημάτων για την υπόλοιπη βιομηχανία της χώρας (π.χ. φυγόκεντρες αντλίες, αντλίες ελαιοπιεστηρίων, σταφυλοπιεστήρια, ελαιοτριβεία, κυλίνδρους αρτοποιείων, γερανούς, ατμομηχανές, ατμολέβητες, σαπωνολέβητες, κλωστοϋφαντουργικά μηχανήματα), γεωργικών μηχανημάτων και εργαλείων, αλλά και πετρελαιομηχανών. Ταυτόχρονα, η κατασκευή των τεχνικών έργων έδωσε ώθηση στις μεταλλικές κατασκευές τις οποίες ανέλαβαν πολύ λίγα μεγάλα και ειδικευμένα σε αυτές μηχανουργεία».
Είναι μία από τις δουλειές που σε μεγάλο βαθμό πήγαινε και πηγαίνει από γενιά σε γενικά. Ο πατέρας μάθαινε στο παιδί κι έτσι οι παππούδες άφηναν τις επιχειρήσεις στους γιους και αυτοί με τη σειρά τους στα παιδιά τους. Οι νέοι που είδαμε ήταν πολύ λίγοι, και αυτοί ως βοηθοί.
Αν κάτσεις περισσότερη ώρα ακούγοντας τους διαλόγους μέσα σε ένα μηχανουργείο θα καταλάβεις ότι χρειάζεται ένα μικρό λεξικό για να μη νιώθεις εκτός τόπου και χρόνου. Φιλιέρες, φρέζα, φρεζοδράπανο, μανέλα, τσοκ, καρυδάκια, σέγα, αλοιφαδόρος, δισκοπρίονο, κολαούζα, πλάνες… Αυτές και δεκάδες άλλες φράσεις της μηχανουργικής αργκό συμπεριλαμβάνονται στην καθημερινή συνεννόηση.
Κατά έναν μυστήριο τρόπο, αυτοί εδώ οι άχρωμοι χώροι έχουν έναν αλλοπρόσαλλο δείκτη φιλοξενίας. Υπήρξαν αρκετοί που δεν είχαν όρεξη να μας μιλήσουν ή ήταν δύσπιστοι. Όχι από αγένεια, αλλά επειδή έλειπαν τα αφεντικά τους. Για τον ίδιο λόγο δεν μας άφησαν να φωτογραφίσουμε. Από την άλλη, οι περισσότεροι ιδιοκτήτες στάθηκαν απέναντί μας με φιλική διάθεση εξομολόγησης. Δεν χρειαζόταν υπερβολική ευγένεια στην προσέγγιση, αλλά χρειαζόταν να πεις γρήγορα και άμεσα αυτό που ήθελες για να έχει αποτέλεσμα. «Ένα κι ένα κάνουν δύο, λένε στο μηχανουργείο», που έχει γράψει και ο Μανώλης Ρασούλης.
Η μηχανουργική ζώνη του Πειραιά είναι γεμάτη αντιθέσεις. Από τη μία η νοοτροπία που περιγράφει λογοτεχνικά η Μάρω Δούκα στο βιβλίο της «Η αρχαία σκουριά» (Πατάκης, 2008): «Κι ο Δημήτρης που άλλαξε πέντε μηχανουργεία, από δώδεκα χρονών, όσο να μάθει τον τόρνο – καλά τον έχω και μου χαμαλεύει, όχι θα του μάθω την τέχνη να μου ζητά και μεροκάματο από πάνω», κι από την άλλη μηχανικοί ή εμπειροτεχνίτες πρόθυμοι να σου δείξουν ό,τι τους ρωτήσεις.
Μέχρι και το 2000, μας λένε οι περισσότεροι, είχε πολλή κίνηση. Οι παραγγελίες ερχόταν η μία μετά την άλλη και οι παραδόσεις πιεστικές, επίσης η μία μετά την άλλη. Υπήρχαν μάλιστα και φορές που άφηναν υλικά έξω στον δρόμο γιατί δεν προλάβαιναν ή γιατί δεν υπήρχε άλλος χώρος εντός των μηχανουργείων, με αποτέλεσμα να πληρώνουν φύλακες για να τα προσέχουν κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Τα μηχανουργεία στην ευρύτερη περιοχή έχουν γράψει λαμπρές σελίδες βιομηχανικής ιστορίας. Κάποιοι μάλιστα υπήρξαν και πρωτοπόροι, κάνοντας εξαγωγή υλικών και τεχνογνωσίας και σε άλλες χώρες, όπως το περιβόητο μηχανουργείο του Κούππα που εγκαινιάστηκε το 1882 με το όνομα «Η Εργάνη Αθηνά» και λειτούργησε αδιάλειπτα για πάνω από 100 χρόνια (έκλεισε το 1987).
Την τελευταία δεκαετία, τα πράγματα για τα παραδοσιακά μηχανουργεία είναι όλο και δυσκολότερα. Κανείς πια δεν φυλάει ως εξαιρετικά πολύτιμη την πραμάτεια αόριστης παλαιότητας που μπορείς να συναντήσεις εντός τους. Όσοι εξελίχθηκαν με πιο σύγχρονα και μεγάλα μηχανήματα φαίνεται να έχουν περισσότερη δουλειά και να καταφέρνουν να τα βγάζουν πέρα.
Σήμερα τα πράγματα στη γειτονιά των μηχανουργείων αλλάζουν. Πολλά από αυτά πωλούνται με σκοπό να αλλάξουν χρήση. Ο κύριος Βασίλης έχει βάλει αγγελία στο διαδίκτυο. Εκεί μέσα τιθασεύεται το σίδερο από το 1949. Η τιμή πώλησης είναι 25.000 ευρώ και η αιτία απλή και ειλικρινής: «Λόγω συνταξιοδότησης». Θα μαλακώσουν, άραγε, ποτέ τα χέρια αυτού του ανθρώπου;
Ήδη στην περιοχή έχουν κατασκευαστεί μεγάλα σύγχρονα γραφεία σε παλιές βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Η περιοχή που είναι γνωστή ως «Παπαστράτειο», πάνω από την Ακτή Κονδύλη και κάτω από την οδό Μεθώνης, από καθαρά βιομηχανική μετατρέπεται με γοργούς ρυθμούς σε μεικτή πολεοδομική ζώνη. Σπίτια, μηχανουργεία, καταστήματα εστίασης, γραφεία… Οι νέες χρήσεις παλιών μηχανουργείων είναι σε πλήρη εξέλιξη. Είδαμε μερικά από αυτά να έχουν γίνει εστιατόρια, κλαμπ, καταστήματα ειδών υγιεινής… Σε πολλούς γύρω δρόμους τα έργα είναι ήδη σε εξέλιξη ώστε να γίνουν μεγάλα πεζοδρόμια, να τοποθετηθούν παγκάκια κ.λπ.
Εκείνοι που είναι δύσπιστοι ή επιθετικοί με τη νέα τάξη πραγμάτων είναι λιγότεροι. Οι πιο πολλοί βλέπουν με καλό μάτι την ανάπλαση της περιοχής. Είναι προφανές ότι με την ανάπλαση της περιοχής, ένα κομμάτι της βιομηχανικής ζώνης θα σβηστεί και ένα άλλο θα πάρει τη θέση του. Το ποιο θα είναι σημαντικότερο, τελικά, θα το δείξει η ιστορία. Πριν λίγες μέρες ανακοινώθηκε και νέα περιήγηση στα μηχανουργεία του Πειραιά από την ομάδα «ΒΙ.Δ.Α.» (μην τη χάσετε!). Είναι μία περιήγηση που προέκυψε από πολυετή και εκτεταμένη έρευνα, που ξεπερνά τα όρια της αρχειακής/βιβλιογραφικής επισκόπησης και εδράζεται σε εκτεταμένες καταγραφές και τεκμηριώσεις μηχανολογικού εξοπλισμού.
Έχουν γίνει κατά καιρούς εκδηλώσεις με βαρύγδουπους τίτλους, όπως «Πειραιάς: Το ελληνικό Μάντσεστερ», αλλά ακόμα είμαστε πολύ μακριά από την οργανωμένη ανάδειξη των εγκαταλελειμμένων και την ανάπτυξη των εν λειτουργία μηχανουργείων στην ευρύτερη περιοχή του μεγάλου λιμανιού. Προς το παρόν ας κρατήσουμε μία από τις εικόνες που είδαμε μέσα στο ημίφως ενός μηχανουργείου. Ένα απόφθεγμα του Μάνου Χατζιδάκι κολλημένο με αυτοκόλλητη ταινία στον τοίχο και από κάτω –μέσα σε κορνίζα– ένα καυτό μοντέλο πάνω από την εικόνα από εξώφυλλο των Iron Maiden.
Υπάρχουν πολλοί τρόποι να μεταφράσουν τα μάτια σου την εικόνα των μηχανουργών. Μπορείς να τους δεις ως εργάτες του μόχθου, ως μία ακόμη κατηγορία μεροκαματιάρηδων, αλλά και ως συνωμότες του Προμηθέα. Όπως και να θελήσεις να τους δεις, φεύγοντας από τα μηχανουργεία η ζωή συνεχίζεται και ο Πειραιάς παραμένει μια ανεξερεύνητη πόλη.